بیوفیدبک تراپی و نوروفیدبک در فیزیوتراپی و روانشناسی:بدون عوارض

بیوفیدبک تکنیکی است که با استفاده از یک سری دستگاه واکنش‌های بدن را کنترل می‌کنند و اطلاعات به دست آمده از واکنش‌های بدن مثل تنش عضلانی، ضربان قلب، عرق، دمای پوست یا فعالیت مغز، را ارزیابی می‌کند.

دوره‌های مرتبط با بیوفیدبک شامل روانشناسی کاربردی یا فیزیولوژی رفتاری است. همچنین به عنوان روش درمان ذهن و بدن در پزشکی به صورت جایگزین یا مکمل دارو مورد استفاده قرار می‌گیرد. بیوفیدبک بخش مهمی از درک ارتباط بین حالت فیزیکی و افکار، احساسات و رفتارها است.

هدف و آسیب‌های درمان شده با بیوفیدبک

هدف اصلی استفاده از درمان بیوفیدبک عبارت است از:

آگاهی فرد

هدف بیوفیدبک این است که فرد از واکنش‌های فیزیکی بدن خود نسبت به استرس فیزیکی، عاطفی، یا روحی روانی آگاهی پیدا کند و بداند که توانایی تغییر واکنش‌های فیزیولوژیکی(روانشناختی) خود را دارد. هدف کلی توسعه مهارت‌های خود کنترلی است که در بهبود سلامت و تندرستی افراد نقش به سزایی دارد.

درد ناشی از جراحات را تسکین می‌دهد

بیوفیدبک به عنوان بخشی از یک روش درمانی جامع برای بیماریهای مختلفی، از جمله دردهای مزمن، سندرم روده تحریک پذیر (IBS)، اختلال مفصل فکی گیجگاهی(TMJ)، سندرم رینود، صرع، اختلال توجه / بیش فعالی(ADHD))، اضطراب، سردردهای میگرنی، افسردگی، آسیب مغزی و اختلالات خواب مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین از روش‌های بیوفیدبک می‌توان برای درمان دیابت استفاده کرد. در این روش میزان قند خون با خود کنترلی بیمار، مشاوره و نظارت منظم پزشک انجام می‌شود.

کنترل ادرار

بیوفیدبک ابزار مفیدی برای کمک به افرادی است که بی اختیاری ادرار دارند که با کنترل عضلات مورد استفاده در ادرار، کنترل مجدد مثانه را به دست می‌آورند. حس‌گرها در کانال واژینال یا مقعد قرار دارند تا به افراد کمک کنند هر موقع نیاز بود عضلات خود را منقبض کنند.

درمان بیماری‌های مرتبط با استرس

بیماریهای مرتبط با استرس مانند سردرد، فشار خون بالا، دندان قروچه یا ساییدن دندانها روی هم، اختلال استرس پس از سانحهPTSD))،اختلالات غذا خوردن، سوء مصرف مواد و بعضی اختلالات اضطرابی نیز با استفاده از بیوفیدبک درمان می‌شوند. در درمان بیماریهای مرتبط با استرس، بیوفیدبک اغلب در ترکیب با آموزش ریلکسیشن(آرام کردن تنشهای عصبی) استفاده می‌شود. گاهی اوقات بیوفیدبک در بعضی موارد مانند برنامه‌های آموزشی زایمان یا کنترل عمومی استرس به افراد آموزش می‌دهد که چطور احساس آرامش عمیق‌تری داشته باشند. در واقع به آن آموزش ریلکسیشن به کمک بیوفیدبک گفته می‌شود. حتی برای افرادی که از طریق روش‌های دیگری مانند مدیتیشن و ریلکسیشن آرامش می‌گیرند، بازهم بیوفیدبک به عنوان روشی ارزشمند همراه با آن استفاده می‌شود. بیوفیدبک مزایای خاصی را ارائه می‌کند، به طور مثال روانپزشک بالینی برای ارزیابی دقیق‌تر‌ همراه بیمار به مکان‌هایی می‌رود که در آنجا اضطراب فرد بیشتر می‌شود و به فرد کمک می‌کند تا دریابد چه افکار و احساساتی باعث اضطراب او می‌شوند.

اقدامات احتیاطی

بیوفیدبک به انگیزه و مشارکت فعال افراد بستگی دارد. بنابراین، ممکن است برای افرادی که انگیزه کمی دارند و نمی‌خواهند نقش فعالی در درمان داشته باشند، مانند افراد افسرده، مناسب نباشد. همچنین، از آنجا که بیوفیدبک روی تغییرات رفتاری تمرکز دارد، بنابراین افرادی که می‌خواهند با بررسی گذشته خود مشکلات و علائم خود را از بین ببرند، نسبت به روش‌های درمانی دیگر مانند روان درمانی نتیجه موثرتری می‌گیرند. ممکن است افراد مبتلا به اختلال تشخیصی به دلیل سطح عملکردی‌شان نتوانند در مراحل درمان همکاری کنند. همچنین افرادی که دستگاه الکترومغناطیسی مانند ضربان ساز قلب یا دیگر دستگاه‌های الکتریکی در بدن خود دارند، باید قبل از ورود به تمرینات بیوفیدبک به پزشک اطلاع دهند، چون برخی از حس‌گرهای بیوفیدبک با این دستگاه‌ها تداخل پیدا می‌کنند. بیمارانی که علائم درد خاصی دارند اما علت آن مشخص نیست باید قبل از شروع تمرینات آموزشی بیوفیدبک ابتدا یک معاینه پزشکی کامل انجام بدهند تا احتمال بیماری زمینه‌ای رد شود. بیوفیدبک را می‌توان در ترکیب با درمان‌های معمول استفاده کرد؛ البته باید توجه داشت که گرچه می‌توان بیوفیدبک را در ترکیب با درمان پزشکی برای بیماری‌هایی مانند سرطان و دیابت استفاده کرد،اما نباید جایگزین این درمان‌ها شود.

بیوفیدبک چگونه کار می‌کند

در بیوفیدبک حس‌گرهای الکتریکی، یا الکترود، به قسمت‌های مختلف بدن متصل می‌شوند و از طریق آنها تغییر پاسخ‌های فیزیکی بدن به صورت سیگنالهای دیداری یا شنیداری تشخیص داده می‌شود. سیگنال‌های دیداری روی یک صفحه نمایش قابل مشاهده هستند و سیگنال‌های شنیداری به صورت بوق شنیده می‌شوند. فرد با شنیدن و دیدن این سیگنال‌ها متوجه می‌شود که چه افکار و احساسات و یا تصایر ذهنی روی واکنش‌های فیزیکی او تاثیر می‌گذارند. با کنترل ارتباط جسم و ذهن فرد از افکار، احساسات و تصاویر ذهنی به عنوان نشانه‌ها یا یادآوری برای آرام شدن یا تغییر ضربان قلب، امواج مغزی، دمای بدن و دیگر عملکردهای بدن استفاده می‌کند. فرد برای تغییر سیگنال در جهت دلخواه از روش آزمون و خطا استفاده می‌کند. به عنوان مثال، افرادی که سعی دارند فشار خون خود را کنترل کنند ممکن است هر بار که فشار کمتر از سطح مشخصی افت می‌کند، یک فلاش نور ببیند. آنها سعی می‌کنند ببینند چه افکار و احساساتی در آن لحظه داشته‌اند و به طور عمد آنها را به خاطر می‌سپارند تا هر زمان فشار خونشان افت پیدا کرد متوجه شوند.

از طریق آموزش، فرد یاد می‌گیرد تا پاسخ فیزیکی مورد نظر را کنترل کند و با گذشت زمان می‌فهمد که چطور علائم مشکل ساز را کاهش دهد. در نهایت، بیوفیدبک خارجی لازم نیست زیرا فرد می‌آموزد که پاسخ‌های فیزیکی داخلی را درک کند و تغییرات مورد نظر را انجام دهد. از آن پس فرد همیشه این ابزار قدرتمند، قابل حمل و خودمراقبتی همراه با خود دارد که  با استفاده از آن می‌تواند با علائم مشکل ساز مقابله کند.

سه مرحله آموزش بیوفیدبک

• آگاهی از پاسخ های فیزیکی مشکل ساز: افراد برای تشخیص واکنش بدن به عوامل استرس زا و ارزیابی توانایی‌شان برای غلبه بر واکنش‌های فیزیکی ناخواسته اطلاعات مربوط به استرس روان ‎ - فیزیولوژی (PSP) را تکمیل می‌کنند. این روند شامل یک دوره استراحت، استرس و ریکاوری(بهبودی) می‌باشد. به طور مثال، حس‌گرهای به قسمت‌های مختلف بدن متصل می‌شوند و سنجش اولیه دو تا چهار دقیقه طول می‌کشد و پاسخ‌های فیزیکی ثبت می‌شود. سپس فرد به وسیله یک مجموعه استاندارد از عوامل استرس‌زا(مانند محاسبات سریع ریاضی و یا دویدن درجا) هر کدام دو تا دو تا چهار دقیقه ارزیابی می‌شود. پس از آن آرام سازی مجدد انجام می‌شود تا مدت زمان دوره ریکاوری مشخص شود.
• استفاده از سیگنال‌های تجهیزات بیوفیدبک برای کنترل واکنش‌های فیزیکی: بیوفیدبک به کنترل واکنش‌های فیزیکی فرد کمک می‌کند.
• انتقال کنترل از تجهیزات بیوفیدبک یا پزشک : افراد یاد می‌گیرند که چطور محرک‌ها را شناسایی کنند و از مهارت‌های خود کنترلی جدید استفاده کنند.

انواع تجهیزات بیوفیدبک

الکترومیوگرافی(EMG)

حس‌گرها(یا الکترودها) روی پوست بدن در قسمتهای مربوطه, فعالیت الکتریکی در ماهیچه‌ها، به ویژه تنش و استرس را کنترل می‌کنند. روش بیوفیدبک اغلب در درمان انواع اختلالات عصبی مانند سکته مغزی، فلج مغزی، آسیب‌های مغزی و مولتیپل اسکلروزیس(فلج چندگانه) استفاده می‌شود. در کودکان و نوجوانان، ممکن است از EMG برای درمان سردردهای عصبی، شب ادراری و ناتوانی در دفع مدفوع استفاده شود. در درمان TMJ یا دندان قروچه حین خواب، حس‌گرهای EMG روی عضلات فک قرار می‌گیرند. دردهای مزمن با کنترل تنش عضلانی در قسمتهای مختلف بدن تحت درمان قرار می‌گیرند.

واکنش گالوانیکی پوست(GSR)

 حس‌گرهایی که روی انگشتان قرار دارند تعریق و تعادل گرمایی بدن را کنترل می‌کنند. در واقع به این قابلیت رسانایی پوست(SCL) نیز گفته می‌شود. ازGSR  می‌توان در درمان اضطراب، ترس یا فوبیا(ترس بیش از اندازه و غیرقابل کنترل)، استرس و مشکلات خواب استفاده کرد.

حس‌گرهای دما یا حرارت

 سنسورها دمای بدن و تغییرات جریان خون را کنترل می‌کنند. به عنوان مثال، تغییرات دمای دست می‌تواند نشان دهنده آرامش در هنگام افزایش جریان خون به پوست باشد. بیوفیدبک دما می‌تواند برای درمان سردرد میگرنی، اختلال رینود(اختلال دستگاه گردش خون) و اختلالات اضطرابی مفید باشد.

حس‌گرهای ضربان قلب

 یک مانیتور پالس روی نوک انگشت قرار می‌گیرد و میزان ضربان قلب را اندازه‌گیری می‌کند. افزایش ضربان قلب نشان دهنده هیجان، مانند عصبانیت یا ترس است. کاهش ضربان قلب نشان دهنده آرامش است.

کاپنومتری(CAP)

 حس‌گرهای تنفسی میزان اکسیژن ورودی و دی اکسید کربن خروجی از بدن را کنترل می‌کنند. این روش تفاوت تنفس صحیح از تنفس اشتباه را کاملا نشان می‌دهد. آموزش کنترل تنفس را می‌توان برای درمان اختلال وحشت زدگی، آسم و بیماری‌های مرتبط با استرس مورد استفاده قرار داد.

الکتروانسفالوگرافی (EEG) یا نوروفیدبک

سنسورها به پوست سر(جمجمه) متصل می‌شوند و فعالیت امواج مغزی را در قسمت‌های مختلف مغز کنترل می‌کنند. برای درمان بیماری‌های الگوهای امواج مغز مانند اختلالات تشنج یا صرع، ADHD (بیش فعالی)، ناتوانی در یادگیری، سردرد میگرنی، آسیب مغزی و اختلالات خواب مورد استفاده قرار می‌گیرد، البته میزان تاثیر بیوفیدبک روی این بیماری‌ها در برخی موارد اثبات شده و در برخی دیگر هنوز مشکوک است.

آمادگی برای بیوفیدبک

بیوفیدبک برای افرادی که انگیزه‌ی یادگیری بالایی دارند موفق‌ترین درمان محسوب می‌شود. این روش برای افرادی که در آرامش یافتن(ریلکس کردن) مشکل دارند، مفید است. پذیرش روش بیوفیدبک و نگرش مثبت نسبت به آن برای دستیابی به هدف مورد نظر خیلی مهم است و صرفا نباید روی به دست آوردن هدف تمرکز کنید. اگر افراد این تمرین‌ها را در خانه به طور منظم دنبال کنند نتایج بهتری می‌گیرند. اعتماد به پزشک وهمینطور روش بیوفیدبک، جزء مهمی از آموزش بیوفیدبک است.

قبل از شروع آموزش بیوفیدبک، یک مشاوره اولیه برای ثبت سابقه پزشکی، پیشینه درمانی و اهداف بیوفیدبک انجام خواهد شد. این روش کاملا برای بیمار توضیح داده می‌شود تا چگونگی و دلیل این آموزش را درک کند. تجهیزات پزشکی به فرد نشان داده می‌شود و به او می‌گویند که حس‌گرها در چه قسمت‌هایی از بدن قرار می‌گیرند و نحوه کار کردن آن توضیح داده خواهد شد.

قبل از اینکه الکترودها روی بدن قرار گیرند، سطح پوست باید با استفاده از پد الکل از چربی، آرایش و سلول‌های مرده پوست پاک شود چون ممکن است با سیگنال بیوفیدبک تداخل پیدا کنند. سپس حس‌گر با استفاده از خمیر الکترود یا پد چسبی کوچک به پوست می‌چسبد. کنترل کننده‌های ضربان قلب، دما و GSR با چسب یا کش روی نوک انگشتان قرار داده می‌شوند. با استفاده ازCAP(کاپنومتری)، نوک یک لوله کوچک پلاستیکی و انعطاف پذیر در سوراخ بینی قرار داده می‌شود و با نوار چسب ثابت می‌شود. در ابتدا چند نمونه بیوفیدبک آموزش داده می‌شود و سپس فرد آموزش دلخواه خود را انتخاب می‌کند.

مربی بیوفیدبک باید در زمینه درک آناتومی پایه و فیزیولوژی، آگاهی از شرایط مختلف و آشنایی با سخت افزار و نرم افزار کامپیوتر مهارت فنی کافی داشته باشد. انجمن روانشناسی آمریکا بیوفیدبک را به عنوان یک رشته تخصصی معرفی کرده است.

مراقبت پس از بیوفیدبک

احتمالا دو تا چهار ماه پس از اولین سری جلسات یک یا دو جلسه پیگیری گذاشته می‌شود. به این صورت، پیشرفت در دراز مدت ارزیابی می‌شود، و در صورت نیاز پشتیبانی و تغییرات لازم ارائه خواهد شد.

خطرات

هیچ عوارض جانبی برای بیوفیدبک تاکنون تایید نشده است. برای درمان برخی شرایط خاص استفاده از بیوفیدبک به هیچ وجه توصیه نمی‌شود، اگر در این موارد از بیوفیدبک استفاده کنیم ممکن است مشکلاتی رخ بدهد.

نتایج عادی

با دستیابی به تغییرات مورد نظر در تنش عضلانی، ضربان قلب، میزان تعریق، تنفس، تغییرات دما و فعالیت امواج مغزی نتیجه طبیعی نشان داده می‌شود. پزشکان از معیارهای مختلف یا مقادیر طبیعی که برای بعضی از تجهیزات بیوفیدبک تعریف شده‌ ست استفاده می‌کنند. این مقادیر نشان دهنده سطح طبیعی عملکرد فیزیولوژیکی و آرامش بدن هستند. از همه مهم‌تر این است که یک فرد یاد بگیرد واکنش‌های فیزیکی خود را کنترل کند، که این موجب احساس قدرت و اعتماد به نفس می‌شود.

نتایج غیر عادی

نتایج غیر معمول از عوامل متعددی از جمله حس‌گرهای ضعیف یا تماس ناقص الکترود با پوست، تداخل با دیگر سیگنال‌های الکتریکی یا "سر و صدا"، بوجود می‌آیند. بعضی از تجهیزات نیز به شرایط دمای اتاق واکنش نشان می‌دهند، به ویژه وقتی که اتاق خیلی گرم یا خیلی سرد باشد. البته امروزه تجهیزات مانیتورینگ ارزان قیمت، مانند ساعت‌هایی کنترل کننده ضربان قلب و دستگاههای  GSRدستی، در دسترس همه هستند، اما قطعا نتایج آنها خیلی دقیق نیست.